KARAGÖZ ve KARAKUM

(Bursa Uludağ Üniversitesi Karagöz ve Kukla Oyunları Uygulama ve Araştırma Merkezi)

Türk gölge oyunu Karagöz, geleneksel kültürümüzün özgün bir simgesi, bizi biz yapan dünya mirası bir markamızdır. Ülkemiz coğrafyasında gelmiş geçmiş binlerce medeniyetin oluşturduğu bir alaşım olan kültürümüz, devraldığımız bir mirastan çok gelecek nesillere devretmemiz gereken bir emanetimizdir. Bu mirasın en önemlilerinden biri de Karagöz gölge oyunudur. Türk gölge oyunu Karagöz, UNESCO’nun Somut Olmayan Dünya Mirası listesine girmiş ve yüzyıllardır, bu sanata gönülden destek verip yaşatmaya çalışanlarla varlığını sürdürmüştür.

Dünya hızla değişirken başta kültür yozlaşması ve teknolojiyle birlikte yalnızlaşan insan geçmişinden ve bu geçmişin ürettiği birçok sanat ve faaliyetten uzaklaşmıştır. İnsana dair birçok kıymet neredeyse yok olmanın eşiğine gelmiştir. Bunun farkına varan UNESCO, bu değerleri sadece bir ülkenin, bir kültürün değil bütün dünyanın ortak mirası olarak kabul etmiştir. UNESCO’nun 1989 tarihli “Popüler ve Geleneksel Kültürün Korunması” tavsiye kararı çerçevesinde Karagöz yeniden ve ağırlıklı bir gündemle tartışılır oldu. Türkiye 17 Ekim 2003 tarihinde “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması” sözleşmesini imzaladı. Sözleşme TBMM tarafından onaylandıktan sonra, 21 Ocak 2006 tarih ve 26056 Sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. “Somut Olmayan Kültürel Miras,” toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar anlamına gelmektedir.

Bugün ülkemizde Karagöz sanatçılarımızdan üçü: Tacettin Diker, Orhan Kurt ve Metin Özlen 2008 yılında “Yaşayan İnsan Hazineleri” listesine girmiştir.  Bu sanatçılar UNESCO tarafından “Geleneğin Ustaları” olarak tanımlanmaktadır.[1]UNESCO’nun tanımına göre “Yaşayan İnsan Hazineleri, somut olmayan kültürel mirasın spesifik elemanlarını yeniden yaratmak veya yorumlamak açısından gerekli bilgi ve becerilere yüksek düzeyse sahip kişilerdir.”[2] Geleneksel gölge oyunumuz Karagöz 2009 yılında “Somut Olmayan Kültürel Miras,” listesine girmiştir.

Karagöz, Türk kültürünün özel ve özgün bir simgesidir. Karagöz’ün çıkış noktasıyla ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Karagöz’ü bireysel olarak değil, kamu vicdanının eğilimlerini simgeleyen bir varlık”[3] olarak değerlendirmektedir. Karagöz, popüler bir halk güldürüsü olmasının yanında Anadolu kültürlerinin birikimiyle, halkın yarattığı bir eğlence türüdür[4]. Karagöz, Anadolu topraklarında; “zıll-i hayâl” olarak bilinmektedir.[5] Işığın var olduğu günden beri var olan gölge ve bunu idrak eden insanoğlunun bir eğlenceye dönüştürdüğü gölge oyunu, dünyanın en eski görsel sanatlarından biridir. Bu oyunlar içinde en tanınanı Karagöz oyununun Bursa kökenli olduğu rivayet edilir. Bu düşünceyi savunanlar, oyunun iki kahramanı, Karagöz ve Hacivat’ın Bursa’da Orhan Camisi Külliyesi’nin inşaatında çalıştıklarını öne sürerler. Karagöz oyununu, Bursa’da ilk kez gösteri olarak sergilediği kabul edilen Şeyh Küşteri ise karagözcülerin piri kabul edilir.

Karagöz, iki boyutlu tasvirlerin gölgelerinin bir perde üzerine yansıtılıp karşılıklı konuşturulmasına dayanan bu hayali dünyanın[6] Bursalı iki tipi, “Karagöz ile Hacivat”tır. Karagöz gölge oyunu, bu baş tiplerin yanında Bebe Ruhi, Zenne, Tuzsuz Deli Bekir, Karadenizli, Acem gibi yardımcı tiplerle perdeyi lokal bir alandan tüm Osmanlı coğrafyasına yayar. Efsaneler, rivayetler ne derse desin gerçek olan şu ki, geleneksel Türk Gölge Oyunu; Karagöz, Anadolu kültürünün bir ürünüdür. Değişik dönemlerde, farklı içerik ve tiplerle çeşitlenen ve güncellenen Karagöz, toplumun beklenti ve istekleri doğrultusunda, kamu vicdanını yansıtan şaka, alay ve nükteler için zengin olanaklar sunan bir halk güldürüsüdür.[7]

KARAKUM (Bursa Uludağ Üniversitesi Karagöz ve Kukla Oyunları Uygulama ve Araştırma Merkezi) Mart 2020’de rektörümüz Prof.Dr. Sayın Ahmet Saim KILAVUZ’un büyük desteği ile kurulmuştur. Yönetim kurulunda alanda çalışan akademisyenler olduğu gibi Hayali Nevzat ÇİFTÇİ gibi Üniversite özel sektör iş birlikleri oluşturacak yol arkadaşları da vardır.

Yapılan faaliyetleri ve projeleri şöyle sıralayabiliriz:

• Nisan 2020’de Milli Eğitim Bakanlı ile iş birliği yapılarak çocukların Karagöz’ü tanıması ve sevmesi amacıyla EBA TV için 4 Karagöz oyunu hazırlanmış ders arası etkinlikler olarak yayınlanmıştır. Ayrıca yine EBA TV için Covid-19 bilgilendirme spotları hazırlanmış ve ders aralarında öğrencilere izletilmiştir. Orta ikinci sınıf Türkçe derslerinin ders başlama çağrısı yine Karagöz ve Hacıvat tarafından yaptırılarak çocukların ilgisi çekilmiştir.
• Hayali Nevzat ÇİFTÇİ yönetiminde Bursa Uludağ Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sahne Sanatları Bölümü öğrencilerine Kasım 2019’dan itibaren “Tasvir Yapımı” ve “Karagöz Oynatıcılığı (Hayali)” konularında atölye çalışmaları yapılmış, Karagöz sanatının genç nesillere aktarılarak yaşatılması sağlanmıştır.
• KARAKUM Mart 2021’de TRT Radyo ve Azerbaycan Devlet Radyosuna konuk olmuş, Karagöz’ü ve KARAKUM’u dinleyenlere anlatarak tanıtımına katkı sağlamıştır.
• Nisan 2021’de KARAKUM TRT Haber’de canlı yayın konuğu olmuş yapılan faaliyetler anlatılarak, izleyiciler Karagöz kültürü konusunda aydınlatılmıştır.
• Nisan 2021’de Düzce Üniversitesinde düzenlenen “Tiyatro Sempozyumu” sözlü bildiri olarak sunulan “Karagöz ve Yeni Arayışlar” konusu ile katılım sağlanmıştır.
• 15-19 Aralık 2021 tarihleri arasında düzenlenen 19. Uluslararası KRgöz Kukla ve Gölge Oyunları Festivalinde düzenleme kurulu üyeliğinin yanında Hayali Nevzat ÇİFTÇİ’nin oynadığı “Dua Çınarı” oyunuyla sahne alınmış, ayrıca Kurucu Müdürümüz Dr.Öğr.Üyesi İbrahim İ. ÖZTAHTALI’nın da konuşmacı olarak iştirak ettiği “Somut Olmayan Kültürel Miras ve Karagöz-Kukla Sanatımız” adlı panel Bursa Uludağ Üniversitesinde düzenlenmiştir.
• Ocak 2022’de “Türk Gölge Oyunundan Kalan Yazılı Miras” KARAKUM’un ilk uluslararası kitabı olarak yayınlanmıştır. Nezaket ÖZDEMİR BİRCAN’ın kaleme aldığı, Dr.İbrahim İ. ÖZTAHTALI’nın editörlüğünü üstlendiği kitap, Yıldırım Belediyesi Yayınlarından çıkmıştır.

Türk Gölge Oyunundan Kalan Yazılı Miras – Karagöz Kaynakçası”

Kitap, Karagöz’e ve hakkında yayınlanan çalışmalara farklı bir formatta yaklaşmaktadır. Hedef, salt bir kaynakça sunmak değil, değerlendirme metni ile yapılan çalışmalar üzerinden Karagöz sanatının nasıl bir yöne evrildiğini de ortaya koymaktır.

Ülkemizde Karagöz hakkında ilk çalışmaları kimler yapmıştır, Karagöz’ün kökeniyle ilgili bilgileri nereden ediniyoruz, oyun metinleri nelerdir, Karagöz’e emek verenler, gönül verenler kimlerdir sorularına Karagöz hakkında yayınlanan eserler üzerinden yanıt aramak amacıyla bir kaynakça oluşturmaya çalışılmıştır. UNIMA Bursa Onursal Başkanı Şinasi Çelikkol, Hacettepe Üniversitesi Türk Halk Bilimi Ana Bilimdalı öğretim üyesi Prof. Dr. Nebi Özdemir ve Yunanlı araştırmacı Eirini Kalogeropoulou’nun destek olduğu çalışmanın Karagöz için yeni bir ufuk olmasını ümit ediyoruz.

• 2022 Ramazan ayı içerisinde geleneksel Bursa mutfağının lezzetlerini karagöz perdesine aktararak tanıtmayı amaçlayan “Mutfaktan Perdeye” isimli projeyle Fasülyeli Odun Ateşi Restoranda her akşam misafirlere gösteri yapılarak Bursa mutfağı tanıtılmıştır.

KARAKUM, Karagöz’ün hem geleneksel Türk Tiyatrosunun önemli bir parçası olarak gelişmesini ve yaygınlaşarak dünyanın dört bir tarafına kültürümüzü taşınmasını hem de özellikle ana ilk ve ortaokul öğrencilerimizin eğitimine destek olarak eğitimin içinde olmasını amaçlıyor.

Şu an KARAKUM’un gündeminde 5 önemli proje var.

1. Proje: Bursa Uludağ Üniversitesi Prof.Dr.Mete Cengiz Kültür Merkezi fuaye alanına kalıcı bir Karagöz sergisi açmaya hazırlanıyoruz. Hayali Nevzat Çiftçi koleksiyonunun sergileneceği serginin hazırlıkları devam ediyor.
2. Proje: “Karagöz Kitaplığı” KARAKUM bünyesinde oluşturulacak kitaplıkta Karagöz ve gölge oyunu araştırmacılarının istifade edeceği uluslararası çapta bir kütüphane oluşturuyoruz. Ayrıca yine KARAKUM’un internet sitesinde elektronik belge ve bilgilerin bulunacağı dijital bir belgelik de hazırlanıyor.
3. Proje Hayali ve tasvir ustaları yetiştirmek hedefleniyor. İlk etapta Uludağ Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sahne Sanatları Bölümü öğrencilerine açılacak atölyeler daha sonra bu konuya ilgi duyan herkese kapılarını açacak,
4. Proje: KARAKUM bir TÜBİTAK projesi hazırlığı içinde. Hayali Nevzat Çiftçi ile birlikte Ana ve ilk okul öğrencilerine “Değerler” eğitimini Karagöz perdesinden verecek oyunlar hazırlanıyor. Yakın bir zamanda bu proje ile ilgili müracaat da TÜBİTAK’a yapılacaktır.
5. Mardin Büyükşehir Belediyesi ile Mardin’in en bilinen halk hikâyelerini gölge oyunu tekniğiyle hayal perdesine taşıyacak projenin ilk adımları atılmıştır. Mardin halk hikâyeleri hem bağımsız oyunlar olarak hem de Karagöz’ün Mardine yaptığı bir seyahatin içinde konu edilmesi planlanmaktadır.

Sonuç olarak Anadolu kültürümüzün en önemli simgelerinden ve dünya mirası olan Karagöz’ü bir Bursa markası olarak bütün dünyaya anlatmak ve tanıtmak KARAKUM’un asli görevidir. Karagöz’ün ilk ve tek akademik kurumu olan Bursa Uludağ Üniversitesi Karagöz ve Kukla Oyunları Uygulama ve Araştırma Merkezi, ulusal ve uluslararası toplantılarla sesimizi tüm dünyaya duyurmayı hedefliyor.

Dr.Öğr. Üyesi İbrahim İ. ÖZTAHTALI

KARAKUM Müdürü

iboz@uludag.edu.tr

0(530) 881 00 16